Stuyfssportverhalen

Tijdens doodstille en gure winternachten, wanneer de wind uit het noordoosten komt én de maan vol is, schijn je het wel eens te horen. Het zijn horrorachtige geluiden van scherp geslepen schaatsen op keihard ijs,  ritmisch getokkel van razende fietsen over klepperende houten latten, flarden van geroezemoes, én het gejuich van duizenden mensen. Stephen King weet daar wel raad mee, en mediums staan begrijpend te knikken want het is dan ook sporten in de twilightzone. Daarvoor moet je dan wél op het Museumplein zijn: honderd jaar geleden hét magische middelpunt van de vaderlandse sport.  Komende mei gaat dat zich herhalen als het startschot klinkt voor de Giro d’Italia.
Dat had hij nou nóóit kunnen denken dat hij geschiedenis ging schrijven. Zelfs niet in zijn meest woeste fantasieën. Niet dat hij ook maar één seconde tijd had om ook maar érgens over ná te denken. Pieter Bijlsma had het veel te koud, want die twintigste januari 1881, wachtend op het open stationnetje van Medemblik,  vroren zijn oren bijna van zijn hoofd.  Met onder zijn armen een paar Friese doorlopers  én een zak brood belegd  met spek, stond Pieter op het punt in te stappen in de hijgende, dampende en pruttelende stoomtram.  Pieter was op weg naar Amsterdam, om precies te zijn naar het Museumplein, waar de Amsterdamse IJsclub een internationale schaatswedstrijd had uitgeschreven. Samen met vierenzestig andere schaatsers ging de Westfries een gooi doen naar de hoofdprijs van tweehonderd zilveren guldens.
Met zekere spanning keek het bestuur van de Amsterdamse IJsclub uit naar de komst van Bijlsma en zijn collega’s. Na jaren  wedstrijden te hebben georganiseerd op onder meer de Buitensingel, tussen  het Raam- en Zaagbolwerk, wat staat voor het Raamplein, en de Weteringschans, was het bestuur er in geslaagd een vaste wedstrijdbaan te  vinden. Op het Museumplein, achter de P.C. Hooftstraat werd in 1880 een terrein onder water gezet van 760 meter bij 22 meter.
‘Noordelijke koeltjes’
Door een vorstloze winter kon  pas een jaar later het eerste startschot gegeven worden, waarbij wedstrijdrijders maar ook recreanten de nieuwe baan de hemel in prezen.  Beschut door de huizen van de P.C. waren rijders namelijk gevrijwaard tegen  ‘noordelijke koeltjes’: negentiende-eeuws jargon voor een noordoostenwind.
Megalomanie én arrogantie horen bij het Amsterdamse gemeentebestuur als een bijbel bij een dominee. Dat is nu, met de bouw van de Noord-Zuidlijn, maar was ook honderdtwintig jaar geleden. Hadden steden als Londen, Parijs en Wenen een wereldtentoonstelling, Amsterdam moest en zou dat ook hebben. En kreeg dat ook. Of de ijsclub met zijn lullige baantje maar even wilde ophoepelen want die tentoonstelling werd, in 1882, onder meer gepland op hun terrein.
Kat knijpen
Na eerst elders op het plein een ijsbaan te hebben gehad werd begin november 1890 een nieuwe baan geopend. Net op tijd. Twee weken later begon het te vriezen en tot eind januari lag er ijs. Maar liefst 51 dagen én 21 avonden werd er geschaatst. En bij avond, als de weinige gaslantaarns de strijd aan gingen met de duisternis, bleek de kat stevig geknepen te worden. Want ‘menig Amsterdamse juffer leverde al zwierend een aangenaam schouwspel op’ noteerde een journalist in het Algemeen Handelsblad, verlekkerd.
Er waren ook decadente avondfeesten waarbij mannen de voorkeur voor ‘den travesti’ bleken te hebben. ‘Een enorm breed geschouwerde juffrouw bleek geweldig beentje over te rijden’,  noteerde dezelfde journalist. Tot zijn genoegen maakte een Amsterdamse ‘smeris’, al schaatsend, daar een eind aan.
Komende revolutie
Terwijl de elite van Amsterdam zich zwierend en zwaaiend vermaakte, liep Jelle Pieter Troelstra zich warm voor de komende revolutie en was  het proletariaat op  Kattenburg, Wittenburg, Oostenburg én de Jordaan bezig om te overleven. In de volksbuurten werd geleden want honger, kou en ziekten als tuberculose eisten hun tol. In strenge winters lag de haven,  bij uitstek de werkgever, plat en het begrip ‘bijstand’ was onbekend. Sommige geluksvogels konden op het Museumplein terecht,  maar niet als schaatser.  De barre winter van 1890 zorgde voor een flinke portie werkgelegenheid.
Op topdagen, als de bourgeoisie aan het zwieren was, was er werk voor 135 man. Baanvegers en ‘schaatsenbinders’ streken die winter bij elkaar zevenduizend piek aan fooien op. Naast recreatie waren er ook wedstrijden.
‘Kolf’ op schaatsen
Op 6 én 7 januari 1891 was er een internationale hardrijderij voor liefhebbers: gewonnen werd door Jaap Eden. Voor de aanvang van deze wedstrijd beleefde een ander wintersport zijn première: de allereerste ijshockeywedstrijd van Nederland (foto links boven) vond plaats. Een bijeengeraapt team van Haarlemse schaatsers nam het op tegen een Engelse club. Het Algemeen Handelsblad noemde de sport een soort ‘kolf op schaatsen, waarbij de spelers met een kolfstok een bal van de eene zijde van het veld naar de andere geslagen wordt’, om er aan toe te voegen dat ‘de regels geheel overeenkomen met die van het voetbalspel.’ Geschaatst werd op houten doorlopers.
Het succes van de  ijsbaan was de Internationale Schaats Unie niet ontgaan. Die liet dan ook, op 13 en 14 januari 1893  het allereerste wereldkampioenschap in Zuid verrijden, waarbij Jaap Eden met de wereldtitel aan de haal ging. Op het zelfde plein maakte Jaap Eden ook furore als wielrenner (foto’s rechts en links beneden). In 1886 werd, op de toenmalige paardenrenbaan achter het Rijksmuseum, de eerste Amsterdamse wielerbaan aangelegd. Een vlakke baan van vierhonderd meter met een breedte bij vijf meter.
Waskaarsenfabriek
Een van de eerste profkoersen van dit land vond op deze locatie plaats. De Engelse broodrijders Temple, Woodside en Allard namen het, in een race van veertig kilometer, op tegen hun landgenoot James Rellew. De laatste streed niet op een fiets maar op een paard. Jockey Rellew én zijn knol kregen klop. De wielerbaan, die geen lang leven was beschoren, werd in 1895 vervangen door een houten baan met steile oplopende bochten. De allereerste race op deze piste, een koers over tien kilometer, werd gewonnen door Eden. Een jaar later werd de baan verplaatst naast het Concertgebouw om in 1900 te verhuizen naar de Zeeburgerdijk (nu hoek Makassarstraat).
Voor patiënten met luchtwegaandoeningen gaf sporten op het plein een extra dimensie. Vlak naast de baan aan de Hobbemakade stond een grote waskaarsenfabriek waarvan de schoorstenen de hele dag een vette walm uitstootte. In 1903 werd de fabriek gesloopt.
Het Amsterdamse proletariaat had op het Museumplein dus niets te zoeken. Die kon de  jaarcontributie van 7,50 gulden, toegang inbegrepen, niet ophoesten.  De toffe, sportieve Amsterdammer zocht zijn heil wel op de grachten en sloten rondom de stad, want gratis baantjes trekken. Het Museumplein was voor de elite.
Juppen
Dat de Amsterdamse IJsclub, uitbater van de baan, goed in de slappe was zat, bewees ze met de bouw van het clubhuis. Aan de Van Baerlestraat, recht tegenover het Concertgebouw, verrees in 1903 een prestigieus gebouw. In het clubhuis werd niet alleen genoeglijk gekeuveld over de verrichtingen van de schaatsers maar het gaf tijdens de Eerste Wereldoorlog ook onderdak aan Belgische vluchtelingen: dat dan weer wel. Het gebouw werd in 1950 gesloopt. De ijsbaan zelf werd midden jaren dertig gesloten en verplaatst naar een terrein achter het Olympisch Stadion.
Het Museumplein is nu domein van juppen, concertgangers, museumbezoekers, demonstranten, skaters en basketballers. Maar met de start van de Giro d’Italia staat het plein in het middelpunt van de mondiale sport. En voor de winnaar van de tijdrit gaat  het journaille superlatieven te kort komen. De pers zal het ongetwijfeld over een historische winnaar hebben: en dat hebben ze dan mooi mis.
De man die de primeur had, zijn plaatsje in de sportgeschiedenis van het plein als allereerste innam, was een simpele boer uit Medemblik. Met een zak vol rinkelende, zilveren guldens, keerde Pieter Bijlsma honderddertig jaar geleden als winnaar terug naar West-Friesland.

Bronnen: Gemeente-Archief Amsterdam, ‘Een halve eeuw wielersport, George Hoogenkamp 1917’